DUDY
Dudy to instrument muzyczny. Dudy składają się z piszczałki i worka, do którego wdmuchujemy powietrze ustami albo mechanicznie (za pomocą miecha). Powietrze z worka trafia do piszczałki, która wydaje dźwięk. Dudy są wyjątkowe, bo ich dźwięk jest ciągły i jednolity, z akompaniamentem zwanym burdonem.
HISTORIA
Dudy to jeden z najstarszych instrumentów. Mają przynajmniej dwa tysiące lat. Nie wiemy dokładnie, skąd pochodzą, ale mogą pochodzić z Indii lub z Bliskiego Wschodu. Stamtąd mogli je przejąć Grecy i Rzymianie. Najstarsze pisane informacje o dudach pochodzą z czasów cesarza Nerona (I wiek naszej ery). W Rzymie grano na dudach podczas różnych wydarzeń, także wojskowych. Rzymskie legiony rozpowszechniły ten instrument w Europie.
Dudy były popularne w różnych miejscach i sytuacjach. Grano na nich na wsiach podczas świąt i tańców, w kościołach zamiast organów, a także w wojsku – szczególnie w Szkocji, Irlandii, Polsce czy na Węgrzech. W niektórych krajach, jak Wielka Brytania i Indie, tradycja wojskowych dud jest podtrzymywana do dziś. W XVII i XVIII wieku na dworze francuskim popularne były dudy o nazwie „musette”.
BUDOWA
Dudy to bardzo zróżnicowany instrument pod względem budowy i dźwięków, jakie może wydawać. Istnieje wiele różnych rodzajów dud. Nawet w obrębie tego samego typu dud, mogą występować różnice w zależności od regionu, producenta, a nawet poszczególnych egzemplarzy.
Stałe i zmienne elementy dud
Dudy mają elementy, które są wspólne dla wszystkich rodzajów, ale niektóre części różnią się w zależności od typu instrumentu. Oto zmienne elementy dud:
- Piszczałki – Mogą się różnić liczbą, rozmiarem (długością), kształtem (proste lub zagięte) oraz liczbą i wielkością otworów na palce. Mogą być otwarte po obu stronach albo zamknięte z jednej. Piszczałki dzielą się na melodyczne (wydające główny dźwięk) i burdonowe (tworzące stałe tło).
- Stroiki – Mogą być pojedyncze lub podwójne i różnią się rozmiarem.
- Części łączące – Elementy łączące piszczałki, ustnik lub miech z workiem mogą mieć różne rozmiary i kształty (proste, zagięte, stożkowe). Mogą też mieć różne wzory i dekoracje.
- Worek – Może być pojedynczy lub podwójny.
- Nadmuchiwanie – Powietrze do worka można wdmuchiwać ustami albo przy pomocy miecha ręcznego.
- Materiały – dudy robi się z różnych materiałów, co wpływa na ich wygląd i dźwięk.
PODZIAŁ DUD
Dudy dzielą się na dwie główne grupy: wschodnioeuropejskie i zachodnioeuropejskie.
- Dudy we wschodniej Europie mają piszczałki (czyli rurki, przez które przechodzi powietrze) z prostym środkiem i pojedynczym stroikiem (częścią, która wibruje i tworzy dźwięk). Do tej grupy należą dudy z Polski, Słowacji, Czech i wschodnich Niemiec. Ale są wyjątki, jak np. bułgarskie dudy, które mają piszczałkę o stożkowatym kształcie.
- Dudy w zachodniej Europie mają piszczałki melodyczne w kształcie stożka i podwójny stroik, a piszczałki burdonowe (te, które tworzą stały, niski dźwięk) są proste i mają pojedynczy stroik.
Budowa worka
- Worek w dudach zachodnioeuropejskich jest zwykle wykonany ze skóry ciętej według wzoru z czasów średniowiecza, składanej na pół i zszywanej. Kształt worka przypomina ciało łabędzia z długą szyją, dlatego bywa nazywany „łabędzim”.
- W dudach wschodnioeuropejskich worek często jest zrobiony z całej skóry zwierzęcia.
Rodzaje dud
Obok tradycyjnych dud ludowych, które są bardzo zróżnicowane, istnieją też dudy profesjonalne, które są bardziej rozwinięte pod względem budowy, materiałów i możliwości muzycznych. Dudy te są używane w bardziej formalnej muzyce.
Tonalność
- Dudy wschodnioeuropejskie, szczególnie te ludowe, często mają skale modalne (inne niż dur i moll).
- Dudy zachodnioeuropejskie, zwłaszcza te profesjonalne, częściej używają skali dur-moll.
NAZEWNICTWO
Nazwa dudy jest różna w różnych językach. Podstawowe nazwy to: bagpipe (angielski), cornemuse i musette (francuski), Dudelsack, Sackpfeife, Schäfepfeife (niemiecki), cornamusa, piva, zampogna (włoski), дуда, волынка, коза, козица (rosyjski).
TYPY INSTRUMENTÓW DUDOWYCH
Dudy jednogłosowe
Dudy jednogłosowe to instrumenty, które mają tylko jedną rurkę (piszczałkę), przez którą wydobywa się melodia. Przykładem są wielkopolskie „siesieńki”. Mają one worek powietrzny zrobiony z pęcherza zwierzęcego. Ich pierwowzorem były średniowieczne dudy o nazwie Platerspiel, które też miały jedną rurkę do grania melodii. Nowoczesne siesieńki mogą mieć jeden lub dwa pęcherze, a piszczałki (rurki) z 7 lub 8 otworami na palce. Powietrze wdmuchuje się do worka przez ustnik lub dostaje się tam przez miech.Dudy dwugłosowe
Dudy dwugłosowe mają dwie piszczałki: melodyczną i burdonową. Należą do nich:
- Kozły wielkopolskie – Dzielą się na dwa typy: większy „koźle ślubne” (czarny) i mniejszy „koźle weselne” (biały). Mają różne kształty i dekoracje, a powietrze do worka wpompowuje się miechem. Kozioł ślubny ma piszczałki proste i gra w tonacji F, a kozioł weselny ma zagiętą piszczałkę burdonową i gra w tonacji Es.
- Dudy z Beskidu Śląskiego (gajdy) – Mają najmniejszy zakres dźwięków spośród polskich dud, a piszczałka ma tylko 6 otworów na palce. Powietrze wdmuchuje się przez miech, a dudy grają w tonacji Es.
- Dudy z Beskidu Żywieckiego – Mają worek wykonany z całej skóry zwierzęcej, a powietrze wdmuchuje się przez ustnik. Grają w tonacji F.
Wszystkie te dudy mają charakterystyczne, stożkowate zakończenia piszczałek, wygięte łukowo, co odróżnia je od dud zachodnioeuropejskich.
Dudy czterogłosowe
Dudy czterogłosowe są unikatowe dla Podhala. Mają trzy równoległe piszczałki: melodyczną, melodyczno-burdonową i burdonową. Melodyczna piszczałka ma 5 otworów, melodyczno-burdonowa – 1, a burdonowa nie ma otworów. Instrument ten wyróżnia się złożonością i bogactwem dźwięków. Dudy podhalańskie mają również długą piszczałkę burdonową, a ich worek powietrzny wykonany jest z całej skóry zwierzęcej.
Różne nazwy dud
W kulturze ludowej dudy miały różne nazwy w zależności od regionu, rodzaju instrumentu i upodobań grającego. Oto niektóre z nich: duda, dudka, dudy, gajda, koza, kozioł, siesieńki, multanki, kobza.
DUDZIARZE W POLSCE
Dudziarze w Polsce – historia i tradycje
Dudy to instrument muzyczny, który ludzie w Polsce znają od bardzo dawna. Najstarszy obraz kogoś grającego na dudach pochodzi z malowidła na ścianie kościoła, namalowanego ponad 650 lat temu! Dawniej dudziarze, czyli osoby grające na dudach, byli bardzo popularni, zwłaszcza w południowej Polsce i na Śląsku. W tamtych czasach często grali na weselach i innych uroczystościach.
Jednak w XVII wieku, kiedy Polskę nawiedziły różne wojny i choroby, wielu dudziarzy musiało wyjechać do innych krajów, głównie do Niemiec, bo tam mogli znaleźć pracę. W Polsce ich liczba zaczęła maleć. Zamiast dudziarzy, częściej pojawiali się skrzypkowie.
Wielkopolska – kraina dudziarzy
W Wielkopolsce dudziarze nadal byli bardzo popularni. W niektórych rodzinach grało na dudach kilka pokoleń, np. dziadek, tata i syn. Takie rodziny mieszkały m.in. w okolicach Leszna, Krotoszyna i Poznania. Wielu z nich było znanymi muzykami, jak Romuald Jędraszak, który mieszkał niedaleko Poznania.
Dudy w Ziemi Lubuskiej
W Ziemi Lubuskiej (na zachodzie Polski) ludzie grali na specjalnej odmianie dud zwanej „kozłem”. Tutaj tradycje dudziarskie przetrwały zwłaszcza w takich miejscowościach jak Zbąszynek, gdzie po II wojnie światowej grał Jan Kotkowiak.
Dudy w górach – Beskidy i Podhale
W górach, takich jak Beskid Śląski i Żywiecki, dudy były popularne w wioskach położonych wysoko w górach. Dudziarze grali tam na góralskich festynach i innych wydarzeniach. Znani dudziarze z tych okolic to Jan Juroszek i Jan Kawulok.
Na Podhalu, czyli tam gdzie jest Zakopane, też grano na dudach. Znani muzycy z tamtych stron to Stanisław Gąsienica Janków i Tomasz Maciata. Chociaż po II wojnie światowej dudy trochę zniknęły z Podhala, teraz młodsze pokolenia próbują ożywić te tradycje. Należą do nich Krzysztof Trebunia-Tutka i Sebastian Karpiel-Bułecka, którzy także śpiewają i grają w znanych zespołach.
Nowe pokolenia dudziarzy
Dzisiaj gra na dudach wraca do łask! Coraz więcej ludzi, w tym także młode dziewczyny, uczy się grać na tym instrumencie. W niektórych miejscach, jak w Wielkopolsce czy na Ziemi Lubuskiej, jest więcej grających na dudach kobiet niż mężczyzn. Na przykład Weronika i Marta Kokocińskie stworzyły żeńską kapelę, która gra na „kozłach” w Zielonej Górze.
Dzięki temu, że młodzi ludzie uczą się grać na dudach, ten piękny i wyjątkowy instrument wciąż brzmi na festynach, koncertach i różnych wydarzeniach, a tradycja dudziarska nie zniknie!
WYTWÓRCY DUD
Granie na dudach i robienie tego instrumentu często były połączone. Wielu dudziarzy budowało swoje dudy. Robili to tam, gdzie nie było osób, które robiły instrumenty zawodowo.
Dudy w Wielkopolsce
W Wielkopolsce budowano dudy już w XIX wieku. Najstarsi znani budowniczowie to Kasper Niemyt, Walenty Kubala, Jan Blumka i Antoni Maleszka. Później, po pierwszej i drugiej wojnie światowej, dudy robili Jan Wawrzyniak, Stanisław Grocholski, Michał Kurowski i wielu innych.
Dudy w Beskidach
W Beskidzie Śląskim i Żywieckim też budowano dudy. Nazywano je „gajdami”. Antoni Krężelok i Jan Kawulok byli znanymi budowniczymi gajd. Kawulok robił je na wzór starych instrumentów.
Dudy na Podhalu
Na Podhalu dudy robiono już w XIX wieku. Tworzył je Stanisław Gąsienica-Gładczan. Po wojnie robili je Jan Karpiel-Bułecka, Krzysztof Siuty-Sęk i Piotr Majerczyk. Piotr Majerczyk zbudował już ponad 80 dud.
Współcześni budowniczowie dud
Dziś dudy wciąż budują różne osoby. Należą do nich Przemysław Ficek, Rafał Bałaś i inni. Są też osoby, które budują dudy, choć nie mieszkają w miejscach, w których kiedyś grano na tym instrumencie. To na przykład Bartosz Niedźwiedzki z Koszalina i Piotr Szutka z Krakowa.